- Bu gün əhalinin təmiz, içməli su ilə təminatı birbaşa dövlətin diqqət mərkəzindədir və bu istiqamətdə sistemli addımlar atılır, müvafiq işlər görülür, yeni su anbarları tikilir, su təmizləyici qurğular quraşdırılır və s. Azərbaycan öz vətəndaşına, onun sağlam həyatına həssas yanaşan, bu sahəyə təmənnasız olaraq milyonlarla vəsait ayıran nadir ölkələrdəndir. Lakin problem ondan ibarətdir ki, Azərbaycan mövcud su ehtiyatları və adambaşına düşən içməli suyun miqdarına görə dünyada hətta kritik həddən aşağı göstəriciyə malik ölkələr sırasındadır. BMT ekspertlərinin hesablamalarına görə, 13 dövlət, o cümlədən sabiq SSRİ-dən Türkmənistan, Moldova, Özbəkistan və Azərbaycan içməli su sarıdan ən zəif təmin olunmuş ölkələrdir. Beynəlxalq Dünya Ehtiyatları İnstitutunun qiymətləndirməsinə əsasən, dünya üzrə adambaşına ildə 7,4 min kubmetr içməli su düşürsə, Azərbaycanda bu göstərici 972 kubmetr, yəni kritik hesab edilən 1,7 min kubmetr həcmindən 2 dəfə azdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, qonşularımızda, konkret olaraq Rusiyada bu göstərici 29,4, İranda 19,9, Gürcüstanda 11,3, Ermənistanda isə 2,9 min kubmetrdir. Bir sözlə, həm beynəlxalq təşkilatların hesabatlarına, həm də ölkədə bu istiqamətdə araşdırmalar aparan alimlərin gəldiyi nəticələrə əsasən Azərbaycanda su təchizatının vəziyyəti ölkənin milli təhlükəsizliyi üçün artıq qorxulu həddə çatmışdır. Bütün bu məqamlarla yanaşı, o da xüsusi olaraq qeyd olunmalıdır ki, ölkə üzrə ümumi su ehtiyatları orta hesabla 28,5 - 30,5 kubkilometr təşkil edir, quraqlıq illərdə bu göstərici 22,5 kubkilometrə qədər azalır. Üstəlik, Azərbaycanın su təchizatı 50-80 faiz xarici mənbələrə bağlıdır. Konkret olaraq, ölkəmizin, eləcə də Cənubi Qafqazın əsas su arteriyaları hesab olunan Kür və Araz çaylarının və onların bəzi qollarının aşağı axınında yerləşməsi respublikanın su problemlərini daha da dərinləşdirir və onun su ehtiyatlarını qonşu ölkələrdə bu çay sularının istifadə səviyyəsindən asılı edir.
Qonşu ölkələrin, daha dəqiq desək Gürcüstan və Ermənistanın həmin çaylardan necə istifadə etdiyi isə heç kəsə sirr deyil.
- Firkir verin, Azərbaycan ətraf mühitin qorunması sahəsində 17
müxtəlif beynəlxalq konvensiyanın, o cümlədən BMT-nin "Sərhədyanı su
axınlarının və beynəlxalq göllərin qorunması və onlardan istifadə
haqqında” Helsinki Konvensiyasının iştirakçısı olsa da, Rusiya və
İrandan fərqli olaraq, bu konvensiyalara qoşulmayan Gürcüstan və
xüsusilə Ermənistanla adı çəkilən problemin hüquqi müstəvidə həlli
imkanları məhduddur. Problemlərdən biri və ən əsası budur. Gürcüstan və
Ermənistan Kür və Araz çayları suyunu istehlak edərkən, heç bir saziş
imzalamadan kortəbii yolla, kim nə həcmdə və necə istəyir istifadə edir.
Bu faktın özü problemi daha da ağırlaşdırır və araşdırmalar da göstərir
ki, hər iki çayın suyu qonşularımız tərəfindən amansız cirklənməyə
məruz qalır. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mütəxəsissləri
Kür və Araz çaylarının monitorinqi zamanı suyun fenol və mis
birləşmələri ilə çirklənməsini aşkar etmişlər. Gürcüstanın Qardabani
şəhəri yaxınlığında Kürə mütəmadi olaraq azot birləşmələri tullanılır.
Ermənistanla sərhəddə, Araz çayında fenol və mis birləşmələrinin miqdarı
normadan bir neçə dəfə artıqdır. Heç də təsadüfi deyil ki, son 40 il
ərzində Salyan və Saatlı şəhərləri yanında Kür çayı suyunun minerallığı 3
dəfədən çox artaraq, hər litrdə 1020-1030 milliqram olmuşdur.
Ümumiyyətlər isə, yerli mütəxəssislərin hesablamalarına görə, Gürcüstan
və Ermənistan ərazilərindən gələn çirklənmiş suların ümumi həcmi ildə
470 milyon kubmetr təşkil edir.
- Axı ölkə ərazisində
su təmizləyici qurğular mövcuddur və ən müasir tələblərə cavab verən
həmin avadanlıqlar problemin qarşısını qismən də olsa alır.
- Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, qismən də olsa... Ölkənin 75 şəhər və
rayon mərkəzlərindən yalnız 50-yə yaxınında təmizləmə qurğuları
fəaliyyət göstərir. Üstəlik, bir sıra rayonlarda sanitar-gigiyenik
normalara cavab verən keyfiyyətli içməli su mənbələri yoxdur. Bunun da
real nəticəsi olaraq Kür və Araz çayları boyunca məskunlaşmış əhali
arasında çirkli sudan istifadəyə görə infeksiya xəstəlikləri
epidemiyasına da təsadüf edilir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, son
illər Azərbaycanda əvvələr çox az rast gəlinən xəstəlik yayılmaqdadır.
Söhbət diaqnostikası mürəkkəb, müalicəsi cox bahalı və orta gəlirli
insanlar üçün belə əlçatmaz olan uşaq autizmindən gedir. Həkimlərin
fikrincə, xəstəliyin əsas səbəbi hamiləlik dövründə ananın keyfiyyətsiz
içməli sudan istifadə etməsi olur. Müxtəlif mənbələrdən daxil olmuş,
lakin dəqiqləşdirilməmiş məlumatlara görə, bu gün Azərbaycanda 40 minə
qədər uşağın bu bəlaya düçar olduğu bildirilir. Üstəlik, bu gün Kür və
Araz çaylarında elə mikroblar və zərərli maddələr mövcuddur ki, onları
hətta ən müasir su təmizləyici qurğular belə təmizləmək gücündə deyil və
ya çox çətinliklə təmizlənir. Məsələn, fenol və mis birləşmələri, yaxud
müxtəlif asılqan maddələri götürək. Odur ki, bu barədə ciddi düşünmək
lazımdır. Özü də yubanmadan.
- Ölkədə əhalinin təmiz, içməli su ilə təminatı baxımından həlli vacib olan daha hansı problemləri qeyd etmək olar?
- Bu istiqamətdə daha iki problemi qeyd etmək istərdim. Məlumdur ki,
ölkənin regionlarında beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının dəstəyi ilə
kanalizasiya sistemlərinin yaxşılaşdırılması, sutəmizləyici qurğuların
inşası davam edir. "Azərsu” QSC Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı və
digər maliyyə qurumlarının, eləcə də ölkə büdcəsinin vəsaitləri hesabına
su anbarlarının, kəmərlərin, təmizləyici qurğuların tikintisi və
yenidən qurulması işlərini həyata keçirir. Lakin görülən işlərin
keyfiyyəti və sürətinə diqqət artırılmalıdır. Xüsusən də ölkədaxili
supaylama şəbəkələrində mövcud itkilər təchizat məsələlərində ən böyük
problemlərdən biri olaraq qalır. Yerli mütəxəssislərin müxtəlif
vaxtlarda apardığı hesablamalara görə, bu itkilər 25-30 faiz
civarındadır. Yaranmış vəziyyətin əsas səbəbləri bir tərəfdən, supaylama
şəbəkəsi infrastrukturunun, xüsusən qəsəbədaxili məhəllə və küçələrdə,
çox köhnə olması, içməli suyun park və xiyabanların, eləcə də şəxsi bağ
və bostanların suvarılmasına, çoxsaylı avtoyuma məntəqələrində və
müxtəlif sənaye müəssisələrində texniki su əvəzinə istifadə olunması,
digər tərəfdən, su həcmləri uçotunun qeyri-dəqiqliyi, milli, regional və
yerli səviyyələrdə zəif təşkilatçılıq, istismar və idarəçilik
kadrlarının azlığı, ümumilikdə, su təsərrüfatının texniki geriliyidir.
Bu siyahıya, yəqin ki, qanunvericilik bazasının zəifliyini, suya qənaət
konsepsiyası və prinsiplərinin olmamasını, zəif təbliğat işini da ələvə
etmək olar. Digər vacib məqam təşkilatçılıqla bağlıdır. Belə ki, bu gün
fərqli növ sulardan (red: içməli, suvarma, texniki) istifadə müxtəlif
qurumlar tərəfindən idarə edilir. SSRİ vaxtında bu idarələrin vahid
hesabatları var idi, informasiya mübadiləsi mövcud idi, problemlər
koordinasiyalı şəkildə həll olunurdu, indi isə praktiki olaraq, ümumi
informasiya yox dərəcəsindədir. Yerlərdə bazar idarəetmə üsullarının
tətbiqi, müxtəlif obyekt və infrastrukturun özəlləşdirilməsi, suya və su
xidmətlərinə görə ödəmələr bazar tələbatının formalaşmasına xidmət
edir. Bunu müsbət hal kimi qiymətləndirmək olar, lakin keyfiyyət
məsələlərinin həlli dövlətin öhdəsinə buraxılıb. Cənubi Qafqazda suyun
keyfiyyəti və onun səmərəli idarə olunması problemləri konflikt
şəraitində olan tərəflərin qarşılıqlı əlaqələrində əlavə problem amilinə
çevrilib.
- Əziz müəllim, mövcud problemlərə
toxunduq. Lakin bir mütəxəssis və alim kimi siz problemlərin həllini
necə görürsünüz və bu istiqamətdə hansı təkliflər verə bilərsiniz?
- Mənim və bu sahədə həmfikir olduğum təcrübəli alim və mühəndislərin
gəldiyi nəticə budur ki, qarşılaşdığımız vəziyyətdən çıxmaq üçün təcili
tədbirlər həyata keçirilməlidir.
1. Hazırda ölkədə su təchizatı
ilə məşğul olan bütün strukturları özündə cəmləyən xüsusi vahid bir
qurum yaradılmalıdır və bu quruma əsas vəzifələr kimi aşağıdakılar
tapşırılmalıdır: - Ölkədə bu sahədə fəaliyyət göstərən bütün
təşkilatların işini koordinasiya etməklə su ehtiyatlarının idarə
edilməsi proseslərini beynəlxalq tələblər səviyyəsinə qaldırmaq, o
cümlədən Kür və Araz sularının təmizlənmə dərəcəsinin artırılması, bu və
ölkə ərazisində axan digər çaylara ekoloji standartların tələblərinə
cavab verməyən sənaye və məişət tullantılarını axıdılmasının qarşısını
almaq üçün təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirmək; - perspektiv
inkişaf proqramlarını hazırlayıb ölkə rəhbərliyinə təkliflər təqdim
etmək, o cümlədən Kür və Araz çaylarının suyundan asılılığın qismən
azaldılması məqsədilə növbəti 5-6 il ərzində ölkə ərazisində yeni su
ehtiyatlarını aşkar edib onlarıın istismara daxil edilməsi təkliflərini
hazırlamaq; - ölkənin su ehtiyatlarının idarə edilməsi strategiyasının
hazırlanmasında və həyata keçirilməsində əsas icraçı vəzifələrini yerinə
yetirmək.
2. Ölkənin su sənayesinin inkişafında yaxın
perspektiv üçün əsas hədəflər kimi su təchizatı infrastrukturunun
yenilənməsi, itkilərin xeyli azaldılması, su təsərrüfatının istismarı və
idarə edilməsi üzrə müasir tələblərə cavab verən kadrların
yetişdirilməsi, suya qənaət konsepsiyası və prinsiplərinin hazırlanması
müəyyən olunmalıdır. Bu təkliflərə əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki,
yeni yaradılacaq qurum həm də "su diplomatiyası” prinsiplərini əsas
turaraq, öz səylərinin önəmli bir hissəsini qonşu dövlətlərlə beynəlxalq
su problemlərinin həllinə yönəltməlidir. Gürcüstanla danışıqlar
aparmaq, problemlı məsələləri addım-addım həll etmək real görünsə də,
düşmənçilik və terror yolunu seçmiş Ermənistanla ortaq məxrəcə gəlmək,
inkişafı kritik həddə çatmış bir çox problemlər üzrə konsensus əldə
etmək çox çətin olacaq, lakin mümkündür. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
həlli istiqamətində Ermənistanın ərazisində Kür və Araz çaylarına
zəhərli maddələrin, çirkabın axıdılması və beynəlxalq göl olan Xəzər
dənizinin ekologiyasına vurulan zərbə amilindən yararlanmalı,
Qazaxıstan, Türkmənistan və İranın, eləcə də ekologiya sahəsində
fəaliyyət göstərən beynəlxalq qurumların bu prosesdə daha yaxından
iştirakını labüd etmək üçün müvafiq hüquqi baza yaradılmalı, müxtəlif
vasitələrdən istifadə edilməlidir. Burada cəmiyyətin bütün imkanları –
alim və mütəxəssislərin samballı təhlil və təklifləri, millət
vəkillərinin, ictimai xadimlərin və mətbuat nümayəndələrinin həm
ölkədaxili, həm də xarici ölkələrdə fəal təbliğatı, nəhayət, diaspor
nümayəndələrinin aktiv fəaliyyəti tələb olunur.
Gəlin, Allahın
bizə verdiyi bu neməti çirkləndirməyək, israf etməyək! Suya qənaət -
gələcəyimizi təmin etməkdir. Su israfçılığı gələcək nəslin həyatını məhv
etmək deməkdir. Bu gün hər anımız üçün Allaha şükr edək və suyumuzu
təmiz şəkildə gələcək nəsillərə ötürək!
